Zelfontplooiing en het brein.

 

Door: Curiosophy Master Hans Vonk

 

“Wij zijn ons brein.”, zegt Dick Swaab, “De mens is een organisme met hersen-zenuwcapaciteit.”, zegt Antonio Damasio.”, “We zijn een zak met chemicaliën”, zegt Patricia Churchland, “De vrije wil bestaat niet”, zegt Victor Lamme en al deze citaten zouden deze wetenschappers ook nog moeiteloos van elkaar kunnen overnemen. Ook neuropsycholoog Daniel Kahneman heeft hier krachtig stelling in genomen. In 2002 ontving hij de Nobelprijs voor de economie, omdat hij heeft aangetoond dat onze rationaliteit, waar wij mensen zo trots op zijn, veel minder wordt ingezet dan wij denken. In “Thinking, fast and slow” (vertaald “ons feilbare denken” 2011) laat hij zien hoe ons denken meestal volstrekt irrationeel is. Dat roept de vraag op wat de filosofie dan nog te bieden heeft met al zijn aannames over het belang van kritisch denken, de werking van de geest en ideeën over de vrije wil. Ligt al dat filosofische gedachtengoed langzamerhand niet op het kerkhof van de wetenschap?

 

We zijn een oordelend organisme

Zelfontplooiing, ‘vorming’ zoals in bildung, heeft als basisidee dat de mens zichzelf kàn ontwikkelen en niet willoos door zijn hersenen wordt gestuurd. Maar als we in de geschiedenis van de filosofie kijken, zien we ook daar denkers die zich op dit terrein al met een andere mening hebben onderscheiden.

Het belang van Spinoza kan niet overschat worden, denk aan zijn uitspraak “het is niet denkbaar dat de mens geen deel van de natuur zou zijn en haar algemene orde niet zou volgen”. God en natuur zijn één, durfde hij in zijn tijd al te beweren. Geen vrije wil dus, maar een organisme dat gestuurd wordt door natuurwetten.

Of Jeremy Bentham die zei “de mens leeft onder de macht van twee soevereine meesters, pijn en genot”. Het vermijden van pijn en vergaren van genot, zijn onze voornaamste drijfveren. De mens is op te vatten als een oordelend organisme, dat voortdurend afweegt of er gevaar dreigt (pijn) of dat er ergens iets goeds valt te halen, eten, drinken, seks, veiligheid (genot). Dit oordelend vermogen heeft onze ontwikkeling gedurende de evolutie mogelijk gemaakt, met dat grote sterke brein dat ervoor gezorgd heeft dat wij een succesvolle overlever zijn.

 

Het nut van praktisch filosoferen terwijl je brein de baas is

De vraag is dan, wat kan praktisch filosoferen bijdragen aan de vorming van een mens die geregeerd wordt door zijn brein? Als ik hecht aan zelfontplooiing, hoe kan ik mijn leven zelf vormgeven? Er zijn aanknopingspunten te vinden, zowel in de hersenwetenschap als in de klassieke, praktische filosofie.

Dat onze hersenen ons besturen, wil niet zeggen dat ze niet beïnvloedbaar zijn. Hersenen zijn een lerend orgaan, steeds in ontwikkeling, ze zijn plastisch en kneedbaar en daarmee te trainen. Hersenen reageren op allerlei prikkels en leggen daarmee voortdurend nieuwe verbindingen tussen neuronen. Dit maakt nieuwe gedachten en denkpatronen mogelijk, door zelf de regie te nemen over de prikkels waarmee de hersenen geconfronteerd worden.

De basis van regie nemen is de verwondering over alles dat zich aandient, het leven, het mens zijn, over allerlei zaken en ervaringen die zich voor kunnen doen. Die verwondering roept nieuwsgierigheid op, het willen weten hoe iets zit, vanuit een niet-wetende, onderzoekende levenshouding. En deze nieuwsgierigheid is vervolgens de voornaamste drijfveer om te willen onderzoeken, om de hersenen aan het denken te zetten. Een mens kan nieuwe ideeën inbrengen, nieuwe inzichten ontwikkelen en ermee aan de slag gaan. Heel veel ermee oefenen tot er een nieuw denk- en gedragspatroon is gevormd en er een nieuwe gewoonte is ontstaan.

Dat nu, sluit geheel aan bij de klassieke traditie van de praktische filosofie.

 

Filosofie is een manier van doen

De eerste filosofen studeerden geen filosofie, maar dachten na over wat het goede leven is. Het was praktische filosofie in de zin dat het bedoeld was om het dagelijks leven makkelijker te maken en als mens een goed leven te kunnen leiden. Socrates, zoals beschreven door Plato, was de eerste ethicus. Hij dacht het goede te kunnen onderscheiden door steeds opnieuw zichzelf en de ander te bevragen, net zolang tot hij bij de kern komt. Een vragende, onderzoekende (levens)houding creëren, daar ging het volgens hem om. Een houding die te oefenen is.

Ook Aristoteles ging praktisch te werk: verstandigheid ontwikkelen en op die manier een gelukt (!) leven leiden, in verbinding met de gemeenschap was volgens hem het doel. Verstandigheid stelt de mens in staat in elke handelingssituatie een weloverwogen keuze te maken. Een vormingsproject gericht op het eigen maken van een levenshouding die gericht is op verantwoord en ethisch handelen. Ethos betekent ‘zeden en gewoonten’, maar ook de houding aannemen die nodig is voor ethisch verantwoord gedrag en die houding is te oefenen.

De stoïcijn Epictetus (geb.55 n.Chr.) had een prachtige uitspraak, die tot de dag van vandaag een basis is voor cognitieve psychotherapie: “De mens is niet in verwarring door de gebeurtenissen in zijn leven, maar door zijn denkbeelden daarover”. Irrationeel denken stelde hij vast, 2000 jaar voor Kahneman, leidt tot onnodig lijden.

 

“Denkbeelden, meningen, oordelen, ze staan ons in de weg om de werkelijkheid te doorgronden. Belemmerende overtuigingen doen onze eigen ontwikkeling bemoeilijken.”

 

 

Wat oordelen opleveren en ons kosten

Oordelen over de ander zorgen ervoor dat het niet doenlijk is open te luisteren, werkelijk contact is dan niet mogelijk. Schort het oordeel op, zei Socrates daarom al en luister naar Boeddha: “oordeel niet”. Denk ook aan Christus ”oordeel niet, opdat gij niet beoordeeld zal worden”.

Het oordelen levert ons echter veel op, behalve het door Bentham benoemde onderscheiden van plezier en pijn, van belang voor het overleven, geeft het ons ook een goed gevoel: het beter weten, gelijk hebben, dat is een groot genot, dat we niet graag opgeven. Door krachtig te oordelen, proberen we ook een situatie naar onze hand te zetten. Het is fijn dominant te zijn!

Maar wat kost het ons? Zoals al beschreven, belemmert het onze ontwikkelingsmogelijkheden als je vooropgestelde meningen hebt. Het maakt werkelijk contact met de mensen om ons heen moeilijk. Het kost ons verbinding, ontplooiing, gemoedsrust, liefde zelfs.

Er is dus veel voor te zeggen een levenshouding te oefenen, waarin je oog hebt voor je eigen oordelen en te onderzoeken hoe ze je denken belemmeren. Kritisch te zijn over je eigen meningen over wat er in de werkelijkheid gebeurt.

Elke gebeurtenis die we waarnemen interpreteren we, dat doen we nu eenmaal en die interpretatie wordt onze werkelijkheid. Nadenken welke andere mogelijkheden er zijn om een gebeurtenis te beoordelen, is een eerste stap.

Vanuit verwondering een nieuwsgierige, onderzoekende houding ontwikkelen en open staan voor andere interpretaties of een onderzoek van wat er feitelijk gebeurd is, maakt nieuw denken mogelijk. Ontdek de vooronderstellingen, overtuigingen en vooroordelen die je hebt in de vragen over jezelf en de ander. Onderzoek wat je denkt te weten en zie wat je niet weet. Dit geeft meer vrijheid in je denken en creëert nieuwe mogelijkheden.

 

Oefening baart levenskunst!

Zelfontplooiing door een filosofische levenshouding te ontwikkelen, dat kun je oefenen en oefening baart kunst, levenskunst! Een onderzoek van waar je voor wil staan in het leven past daar ook bij, het kritisch tegen het licht houden van je eigen drijfveren, passies en kernwaarden.

Volgens welke waarden heb je je leven ingericht? Hoe geven ze zin aan je leven ? Hoe zijn ze te zien in je gedrag? Wil je met deze waarden verder met je leven? Gebruik je waarden als kompas, ze geven de richting aan waarheen je wil gaan. Reflecteer op wat zich hierin aandient en neem een open, milde, compassievolle houding aan ten opzichte van jezelf en de ander. Wees opmerkzaam voor alle verwondering die je kunt hebben over het leven en de nieuwsgierigheid die dat oproept, dat is vorming die te oefenen is.

Ons brein stuurt ons, maar maakt ook vorming mogelijk door leergierig te blijven. Blijf oefenen met nieuw denken en nieuwe gewoonten die onze zelfontplooiing bevorderen.

 

Zelfontplooiing: vanuit verwondering en nieuwsgierigheid komen tot levenskunst.

Wil jij ook tot nieuw denken en nieuwe gewoonten komen die je zelfontplooiing bevorderen? Hans Vonk verzorgt de Curiosophy Masterclass ‘Constructive not-knowing’ op 18 november 2020. Daarnaast deelt hij zijn kennis en ervaring – samen met andere experts op het gebied van vragend vermogen, slimme sensitiviteit en dialoog – met jou in onze uitgebreide Personal Development Programs.